Zaštićena područja prirode u Bosni i Hercegovini su oni dijelovi teritorije koji su značajni zbog biodiverziteta, relativne očuvanosti izvornog pejzaža ili estetsko-turističkih potencijala.
Nadležnost u oblasti zaštite prirode u Bosni i Hercegovini regulisana je na entitetskom nivou i nivou Brčko Distrikta. U Bosni i Hercegovini zaštićeno je 39 područja, 27 u Republici Srpskoj, 12 u Federaciji, dok u Brčko Distriktu do sada nije stavljeno pod zaštitu nijedno područje što predstavlja manje od 3 % teritorije Bosne i Hercegovine ili 105.602,18 ha.
Međunarodna Unija (International Union for Conservation of Nature-IUCN) je 1994. godine razvila sistem od šest kategorija zaštićenih područja u skladu sa njihovim primarnim ciljevima i to je općeprihvaćena kategorizacija u Evropi i svijetu. Standard Evropske unije i jedan od preduslova za ulazak u Evropsku uniju je da svaka zemlja treba zaštiti najmanje 10 % svoje teritorije i to uvažavajući sistem Međunarodne unije za zaštitu prirode. Upravo prva zaštićena područja prema kriterijima IUCN-a su Zaštićeni pejzaž "Bijambare" i Spomenik prirode "Skakavac" koji se dijelom nalazi na teritoriji opštine Ilijaš.
Spomenik prirode Skakavac je prvi zaštićeni objekat prirodnog naslijeđa na području Kantona Sarajevo prema kriterijima Međunarodne unije za zaštitu prirode. Odluka o proglašenju donesena je na sjednici Skupštine Kantona Sarajevo održanoj 05.04.2002. godine.
Smješten je u sjevernom dijelu Kantona Sarajevo i zauzima i područje općine Ilijaš površinom od 414,97 ha. Na osnovu provedenih istraživanja, te prikupljenog velikog broja informacija o o prostornoj i vremenskoj organizaciji biocenoza i ekosistema, veoma specifične orografije, geoloških i hidroloških vrijednosti, visokog stepena biološke raznovrsnosti, endemičnosti i reliktnosti vrsta donesena je odluka o proglašenju šireg područja vodopada "Skakavac" Spomenikom prirode, odnosno njegovog uključenja u III kategoriju zaštićenih područja prema IUCN kriterijima, kao i po kategorizaciji zaštićenih područja utvrđenih Zakonom o zaštiti prirode Federacije Bosne i Hercegovine. Zaštićena područja iz III kategorije IUCN-a namijenjena su prije svega turizmu, rekreaciji stanovništva, edukaciji i naučno-istraživačkom radu. Vodopad Skakavac čini nukleus ovog Spomenika prirode i jedan od najljepših vodopada u BiH, naročito zimi kada njegov slap okuje led oblikujući fantastične prizore, visok je 98 m i drugi po visini vodopad u Evropi.
Izradom Elaborata "Valorizacija prirodnih vrijednosti područja Bijambare" čiji je nosilac projekta Kantonalni zavod za zaštitu kulturno-historijskog i prirodnog naslijeđa Sarajevo u saradnji sa Centrom za ekologiju i prirodne resurse Prirodno-matematičkog fakulteta Univerziteta u Sarajevu identifikovane su i potvrđene visoke vrijednosti šireg područja Bijambara, te je na osnovu njih na sjednici Skupštine Kantona Sarajevo održanoj 25.09.2003. godine donesen Zakon o proglašenju Zaštićenog pejzaža "Bijambare".
Obzirom na specifičnost hidrogeoloških karakteristika, geološke raznolikosti, florističkih i faunističkih vrijednosti, pejzažnih osobenosti, cijelo područje ima karakteristike složenog ekosistem neprocjenjive vrijednosti, te je prema IUCN kategorizaciji prostor Bijambara uvršten je u IV kategoriju zaštite. Geomorfološki spomenici unutar Zaštićenog pejzaža Bijambare su Donja, Srednja i Gornja Bijambarska pećina, Đuričina pećina, Ledenjača, Ledenica, Nova pećina i Ponor potoka Bjelila/Dimšina pećina. Na području Zaštićenog pejzaža Bijambare pored pećina nalaze se i drugi značajni prirodni resursi koji po svom obimu i raznolikosti predstavljaju izvanrednu naučnu i turističku vrijednost, te iz tog razloga zahtjevaju primjenu posebnih modela turizma.
Prostornim planom Kantona Sarajevo osim Zaštićenog pejzaža "Bijambare" i Spomenika prirode "Skakavac" na prostoru opštine Ilijaš utvrđeni su sljedeći prostori značajnih prirodnih karakteristika koje treba revalorizovati i zaštititi, a to su Prirodna cjelina Podlipnik, Prirodna cjelina Čemerska planina i Prirodna cjelina Misoča.
Prirodna cjelina Podlipnik površine 1. 328 ha sadrži evidentirane geomorfološke vrijednosti (pećine Blatnice i Rakova Noga) i hidrološke vrijednosti (vrela Blatnice, Bjelave i vrelo Sirovinske rijeke na lokalitetu Rakova Noga).
Prirodna cjelina Čemerska planina, površine 1.673 ha je pretežno šumsko područje slabo naseljeno i loše dostupno. Evidentirana geomorfološka vrijednost je jama Ledenica.
Prirodna cjelina Misoča, površine 535 ha, obuhvata kanjon rijeke Misoče uz zapadnu granicu kantona sa dijelovima naselja između Donje i Gornje Misoče. Evidentirane kulturno-historijske vrijednosti su arheološki lokaliteti Stari Grad Dubrovnik i Kopošići.
Za navedene prirodne cjeline neophodno je izvršiti revalorizaciju prostornih prirodnih cjelina, njihovih prirodnih i ostalih vrijednosti, utvrditi neophodan tretman vrijednosti prostora kao i kategorije i režime zaštite uvažavajući pri tome kriterije Međunarodne unije za zaštitu prirode.
Rezultat ovakve revalorizacije treba da bude ocjena mogućnosti proglašenja ovih područja zaštićenim, imajući pri tom posebno u vidu bonitet prirodnih vrijednosti prostora, kao i sagledavanja drugih funkcija prostora kao oblasti planiranja.
Autor: Belma Avdić, MA turizma i zaštite životne sredine
